Rübezahl, obraz Moritza von Schwinda
Rübezahls Grab, symboliczny grób w Szklarskiej Porębie
Rübemzal, najstarsze wyobrażenie (1561) na mapie Śląska Martina Helwiga
Pomnik Liczyrzepy w Karkonoszach
Niemiecki znaczek pocztowy z roku 1997
Liczyrzepa (Duch Gór, Karkonosz, Rzepiór, Rzepolicz, niem. Rübezahl, czes. Krakonoš, Krkonoš) – postać fantastyczna, bohater licznych legend związany z obszarem Karkonoszy.
Legenda Ducha Gór sięga średniowiecza – jej początki wiążą się prawdopodobnie z pogańskim kultem źródeł Łaby. Był początkowo personifikacją sił przyrody w tym miejscu, związaną z kultem Świętowita (Swantewita), któremu składano w ofierze czarne koguty. Podczas chrystianizacji usiłowano wykorzenić dawne zwyczaje, zastępując Swantewita świętym Witem (czes. svatý Vit), którego atrybutem stał się w rejonie sudeckim czarny kogut. Dla walki z dawnymi wierzeniami wykorzystywano też w Karkonoszach postacie innych świętych. Kaplicę św. Wawrzyńca wznieśli w 1681 na Śnieżce (więc w samym sercu krainy Ducha Gór) katoliccy książęta Schaffgotschowie i był to element "odczarowywania" pogańskiego genius loci Karkonoszy (podobny charakter miało egzorcyzmowanie Ducha Gór po czeskiej stronie – u źródeł Łaby). Ducha Gór nazywano też czasem "Panem Janem" (Dominus Johannes), a wynikało to z wprowadzenia kultu św. Jana Chrzciciela w miejsce pogańskich obrzędów przesilenia letniego.
Opowieści o Duchu Gór wciąż jednak były popularne. Początkowo był przedstawiany jako zły duch lub demon. Pierwsze znane przedstawienie graficzne postaci Liczyrzepy pochodzi z mapy Śląska autorstwa śląskiego kartografa Martina Helwiga z 1561 roku. Jest to niezwykły stwór, przypominający nieco jelenia stojącego na tylnych nogach, a nieco może nawet gryfa. Posiada rosochate rogi i diabelski ogon, koźle kopyta, w łapach trzyma wysoki, pionowo stojący kij. Ukazany jest z profilu, z paszczą zwróconą w prawą stronę. Ten wizerunek Ducha Gór jest dziś mało znany, choć powoli powraca i uważniejsi turyści pewnie zwracają na ten motyw uwagę (choćby na biletach do Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze).
O wiele popularniejszy i bardziej znany jest natomiast inny wizerunek Liczyrzepy – starego mężczyzny, podpierającego się kosturem, czasem w ubraniu myśliwego. Od XVII wieku przestał być już tylko demonem wzbudzającym strach i powstało o nim wiele legend – jedna z nich mówi o tym, jak Liczyrzepa porwał świdnicką księżniczkę, która dla odwrócenia jego uwagi kazała mu liczyć rzepę w polu, a następnie korzystając z okazji uciekła. Jest to jednak opowieść wymyślona dla wyjaśnienia pochodzenia imienia Liczyrzepa. Prawdziwa jego etymologia jest bardzo niejasna. Polska forma „Liczący rzodkiewki” została wprowadzona przez Stanisława Bełzę (brata Władysława Bełzy) w 1898 roku i jest literacką próbą tłumaczenia niemieckiego imienia Rübezahl. W przytaczanej przez Bełzę wersji opowieści to właśnie liczenie rzodkiewek było okazją do ucieczki wybranki Rübezahla. Przedtem Maciej Bogusz Stęczyński w swoim poemacie Śląsk stosował formę Rzepolicz; używano także formy Rzepiór (zbitka wyrazów rzepa i upiór). Później Józef Sykulski użył określenia „Liczyrzepa”.
Istnieje jednak problem, bo wydaje się, że niemiecki wyraz Rübezahl czy też Rübenzahl nie pochodzi od słów Rübe (rzepa, burak) i zählen (liczyć), lecz prawdopodobnie[potrzebne źródło"> jest on związany ze słowami Rabe (kruk) i staroniemieckim Zabel (diabeł). Według innego poglądu w niemieckiej nazwie człon zahl nie wywodzi się od zählen, a od staroniemieckiego Zal, Zagel, czyli chwost albo ogon. Część uczonych twierdzi, że pierwszy człon pochodzi od dawnej nazwy Karkonoszy – Góry Ryfejskie (Riphaei Montes). Jednak mimo fałszywej etymologii, imię Liczyrzepa/Rübezahl jest powszechnie stosowane w odniesieniu do Ducha Karkonoszy zarówno w języku polskim, jak i w niemieckim. Po czesku używa się formy Krakonoš lub Krkonoš.
Na temat Liczyrzepy powstało wiele dzieł literackich i muzycznych, w tym opera Carla Marii von Webera (nieukończona). Duch Gór jest też przedmiotem badań naukowców i mitografów – napisano o nim ok. 200 prac naukowych, w tym prace doktorskie i habilitacyjne. Johann Karl August Musäus opracował literacko legendy o Liczyrzepie w drugim tomie Volksmärchen der Deutschen. Polski pisarz fantasy Andrzej Sapkowski wspomina o postaci Ribezahla, demona Karkonoszy w II tomie Trylogii Husyckiej – Bożych Bojownikach.
Według legendy sudeckiej, Liczyrzepa stworzył również Błędne Skały.
Kultura
W Görlitz znajduje się Muzeum Liczyrzepy (Rübezahl-Museum).
W okresie PRL funkcjonowała na Dolnym Śląsku, uruchomiona w maju 1957, regionalna loteryjna gra liczbowa pod nazwą "Liczyrzepka".
W czeskim Trutnovie miejscowy browar produkuje piwo pod nazwą Krakonoš.
Od 2010 corocznie odbywa się w Kotlinie Jeleniogórskiej Maraton Rowerowy Liczyrzepa.
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona miasta Szklarska Poręba – obszerny tekst o Duchu Gór, dużo wizerunków, w tym podobizna Liczyrzepy z mapy Helwiga z 1561
- Wszystkie imiona Liczyrzepy – tekst, wizerunek z mapy Helwiga
- Rübezahl-Museum – Muzeum Liczyrzepy w Görlitz
- Lista dzieł muzycznych inspirowanych tematem Liczyrzepy
- Ullrich Junker (tekst), Izabela Taraszczuk (tłum.): Rübezahl - Duch Gór - Rybecal (pol. • niem.). Bodnegg - Jelenia Góra 2003. 25 S., artykuł na stronie internetowej biblioteki cyfrowej w Jeleniej Górze